Саха уһулуччулаах государственнай уонна политическай салайааччыта, талааннаах учуонайа уонна экономиһа Исидор Никифорович Барахов (Иванов) Бүлүү улууһугар Харбалаах нэһилиэгэр орто баай кэргэнигэр 1898 сыллаахха олунньу 12 күнүгэр төрөөбүтэ.

Исидор Иванов (Барахов) Үөһээ Бүлүү церковнай-приходской оскуолатыгар үөрэнэн баран, Бүлүү куоратын үрдүкү начальнай училищетын 1915 сыллаахха бүтэрбитэ. Салгыы Дьокуускайдааҕы учуутал семинарияны 1918 сыллаахха үөрэнэн бүтэрбитэ. Семинарияҕа үөрэнэ сылдьан, 1917 сылтан «Юный социал-демократ» политическэй куруһуокка кыттан, марксистскай-ленинскэй өйгө-санааҕа иитиллибитэ. 1917 сыл балаҕан ыйыгар РСДРП чилиэнэ буолбута. 1917-1918 сс. Дьокуускай куорат норуодунай депутаттарын Сэбиэтин исполкомун кэнсэлээрийэтин управляющайынан үлэлээбитэ. 1918 с. Дьокуускай куорат түрмэтигэр хаайыллар, Иркутскай губернияҕа көскө ыытыллар, онно учууталлыыр. 1919 с. Иркутскайга Колчак түрмэтигэр түбэһэр, сотору босхолонор. Исидор Барахов Бүлүү уеһыгар сэбиэскэй былааһы олохтооһун боломуочунайын быһыытынан Үөһээ Бүлүүгэ сэбиэт исполкомун мунньаҕын ыыппыта, араас тэрээһин боппуруостары көрбүтэ.Салгыы Үөһээ Бүлүү олохтоохторун миитинигэр тыл эппитэ. Икки хонон баран Кэнтик нэһилиэгин дьадаҥыларын мунньаҕын ыыппыта.

1920 сыл Иркутскайга Сибревком Саха Сиригэр сэбиэскэй былааһы тэрийэр боломуочуйалаах аппараатын үлэһитэ.

1920-21 сс. – РК(б)П Саха Сиринээҕи райгуббюротун секретара. Сибиир партийнай тэрилтэтин II конференцияты- гар уонна РК(б) X съеһыгар делегат. 1921 с. партия Бүлүү уеһынааҕы бюротун секретарынан, 1921-1922 сс. БРКП Саха Сиринээҕи губбюротун тэрийэр-инструкторскай отделын сэбиэдиссэйинэн уонна губбюро секретарынан үлэлээбитэ. 1922 с. Бүлүү уеһыгар бандьыыттары эһиигэ этэрээт комиссарынан ананан кэлэр.

1922-1924 сс. Саха АССР норуодунай комиссардарын сэбиэтин бэрэссэдээтэлинэн уонна Саха АССР КСК председателин эбээһинэһин толорбута.

1924-1926сс. Москваҕа БСК(Б)П КК иһинээҕи марксизм-ленинизм курсугар үөрэнэр.

1926-1928 сс. БСК(Б)П Саха Сиринээҕи обкомун секретарынан үлэлиир.

1928-1933 сс. БСК(б)П КК иһинээҕи кыһыл профессура институтун экономическэй факультетын үөрэнэн бүтэрбитэ.

1933-1938 сс. БСК(б)П КК хаһаайыстыбатын салаатын Илин Сибиирдээҕи, Дальнай Востоктааҕы секторын сэбиэдиссэйин солбуйааччынан, онтон сектор сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ.

И.Н.Барахов Коммунистическэй партия X, XII, XV съезтэрин делегатынан съезтэр үлэлэригэр кыттыбыта.

1922-1929 сс. Саха АССР КСК чилиэнинэн, 1923-1929 сс. ССРС КСК чилиэнинэн талыллан аан бастаан биһиги биир дойдулаахпыт, суруналыыс, историк-философ Василий Спиридонович Петров, оччолорго ССКП обкомун идеологияҕа секретара Гаврил Иосифович Чиряев өйөбүлүнэн, көмөтүнэн «Славный парень большевика» диэн кинигэни суруйан 1961 с. таһаартарбыта. Киниэхэ аналлаах элбэх ыстатыйалары, матырыйааллары бэчээттэппитэ.

И.Н.Барахов Саха АССР тэриллиитигэр, сайдыытыгар улахан өҥөтүн ыйан туран, кини киэҥ далааһыннаах, айымньылаах үлэтин сорох эрэ өрүттэригэр тохтуур тоҕоостоох.

Саха норуотугар автономнай республика наадатын, норуот инники сайдыытыгар суолтатын дакаастаан хас да ыстатыйаны суруйбута. Саха сирин салайааччылара автономнай республика наадалааҕын туһунан аан бастаан 1920 с. туруорсубуттара.

1922 сыл муус устар 27 күнүгэр САССР тэрийэр туһунан Бүтүн Россиятааҕы КК президиумун Декретэ ылыллыбыта. Онон Саха Сирин салалтата уонна олохтоохторо улахан ыалдьыттары үөрэ-көтө көрсүөхтэрэ, республика 100 сылын дьоһуннук, өйгө-санааҕа хатанар курдук тэрийиэхтэрэ, инники сайдыы былааннарын торумнуохтара…

И.Н.Барахов Саха Сиригэр улахан куруубай алҕаһы, токурутууну таһаарбыттарын иһин партийнай, байыаннай салайааччылары: Г.Лебедевы, А.Агеевы, А.Козлову 1922 сыл кулун тутар 11 күнүгэр үлэлэриттэн уһулууга хорсунун, быһаарыылааҕын көрдөрбүтэ, тахсыбыт алҕаһы көннөрөргө утумнаах, киэҥ хабааннаах үлэни ыыппыта.

Кини Саха АССР Совнаркомун председателинэн, БСК(б) П Обкомун секретарынан үлэлиир кэмигэр Саха Сиригэр промышленнаһы, тыа хаһаайыстыбатын, транспоры сайыннарыыга бары күүһүн-кыаҕын, сатабылын уурбута. Бу боппуруостары олоххо киллэриигэ элбэх тэрийэр үлэни ыыппыта уонна биллэр түмүгү ситиспитэ. Саха Сирин таһаарыылаах күүстэринэн сайыннарарга, хостонор баайдарын туһанарга научнай, чинчийэр үлэни ыытарга болҕомтотун ууран, академик В.А.Обручевы, олохтоох чинчийээччилэри А.Семеновы, П.Х. Староватовы, В.Бертины кытта суруйсара. М.К.Аммосовтыын, П.А.Ойуунускайдыын, С.М.Аржаковтыын бииргэ үлэлээн, Алдаҥҥа көмүс промышленнаһын тэрийиигэ бөдөҥ кылаатын киллэрсибитэ.

Саха республикатын правительствотын председателин солбуйааччы Е.А.Борисов үбүлүөйдээх мунньахха бигэргэппитинэн Саха Сиригэр 1926 с. саҕаланыытыгар гражданскай сэриигэ эмсэҕэлээбит норуот хаһаайыстыбата түргэнник чөлүгэр түһэриллибитэ. Саха Сирэ хас биирдии дууһаҕа тиксэр сүөһүтүн ахсаанынан ССРС-ка бастакы аан дойдуга Аргентина кэнниттэн иккис миэстэни ылбыта, саамай баай республиканан буолбута.

И.Н.Барахов учуонай-экономист быһыытынан үчүгэй бэлэмнээҕин, дириҥ өйдөөҕүн Москваҕа кыһыл профессура экологическай институтугар үөрэнэ сылдьан көрдөрбүтэ. Манна хас да научнай: «Проблемы кризисов в домарковской политэкономии», «Диктатура пролетариата и развитие советского хозяйства» (до НЭП-а), «Советская власть и якуты», «Классовые отношения у якутов» диэн улахан үлэлэри суруйталаабыта.

Исидор Никифорович Барахов төрөөбүт сахатын тылын ис сүрэҕиттэн таптыыра. Саха тылын, литературатын, фольклорун үөрэтиигэ бэйэтин кылаатын киллэрбитэ. Наука үлэһиттэригэр биллэр уонна үрдүктүк сыаналанар саха маҥнайгы алфавитын олохтуурга, кинини тупсарарга, сайыннарарга өҥөтө-үтүөтэ эмиэ сүҥкэн. Саха Сиригэр саха уонна нуучча тыллара государственнай тыллар статустарын ылыахтаахтар диэн хас да ыстатыйалары суруйбута. «Равноправие языков», «К вопросу об якутизации», «Якутизация – наша ближайшая задача» диэн ыстатыйалары саха тылын сайыннарыыны, саха оҕолорун төрөөбүт тылларынан үөрэтии суолтатын дакаастаан суруйбута. Нуучча уонна саха тыллара тэҥ бырааптаах буолуохтаахтар диэн тоһоҕолоон туруорбута.

С.А.Новгородов алфавитын олоххо киллэриигэ, бу алфавитынан «Сурук-бичик» диэн букварь, «Ааҕар кинигэ» хрестоматия тахсарыгар, типография шрибэ оҥоһуллан кутулларыгар И.Н.Барахов быһаччы көмөнү оҥорбута. Ол туһунан архивка көстүбүт И.Н.Барахов суруктара уонна телеграммалара бааллара туоһулуур. Саха маҥнайгы лингвист үөрэхтээҕин С.А.Новгородовы кытта хаста да көрсүбүтэ уонна элбэхтик суруйсубута.

И.Н.Барахов Саха Сиригэр саха тылынан хаһыат тахсарын тус бэйэтинэн кыттыспыт. 1921 сыл саха тылынан аан бастаан «Манчаары» диэн хаһыат И.Н.Барахов редакциятынан тахсыбыт. Ол хаһыат 1923 сылтан «Кыым» диэн ааттаммыт уонна сурунаал буолан тахсыбыт. Ону сөбүлээбэккэ күннэтэ тахсар хаһыат буоллун диэн эппит. 1923 сылтан күн аайы тахсар хаһыатынан буолбут, коллегия чилиэнинэн И.Н.Барахов, И.Н.Винокуров үлэлээбиттэр.

1926 сыл Баку куоракка буолбут маҥнайгы Бүтүн Союзтааҕы тюркологическай съезкэ кини А.И.Софронов, А.А.Иванов-Күндэ састааптаах саха делегациятын салайан, активнай кыттыыны ылбыта. Саха алфавитын туһунан тезис оҥорон съезкэ киллэрбитэ. Съезд үлэтин кэмигэр саха алфавитын туһунан ыстатыйа суруйбута. Съезтэн кэлэн баран, И.Н.Барахов улахан ыстатыйаны съезд үлэтин түмүгүн туһунан суруйан бэчээттэппитэ. Учуонай Васильев Юрий Иванович, түүрдэр аан дойдутааҕы академияларын академига, Баку куоракка бара сылдьыбыт, маҥнайгы тюркологическай съезд матырыйаалларын үөрэтэн кэлбит. Хас да научнай ыстатыйалары суруйбута. Кини бу үлэтин И.Н.Барахов 100 сааһын туоларыгар анаабыта.

И.Н.Барахов кэргэнэ Александра Андреевна Черепанова-Ба- рахова (1902-1997 сс.) 1925 с. ССКП чилиэнэ, партийнай, научнай үлэһит, кэргэ нин үрдүк аатын киртиппэтэҕэ, кини дьыалатын таҥнарбатаҕа. Оҕо тун Ярослав Иси- доровиһы (1929-1987 сс.) үчүгэйдик иитэн, инженер-энергетик үөрэхтээх киһи буоларын ситиспитэ. Сиэннэрэ Андрей Ярославович, Людмила Ярославовна үрдүк үөрэхтээх инженердэр. Москваҕа олороллор, үлэлииллэр. Ийэлэрэ Александра Андреевна уонна Ярослав, Людмила Бараховтар аҕаларын дойдутугар – Үөһээ Бүлүү Харбалааҕар кэлэн, дьону-сэргэни кытта көрсөн, астына кэпсэтэн баралларын ССКП обкома (I секретарь Г.И.Чиряев), биһи- ги улууспут партийнай-сэбиэскэй салалтата, (райком се- кретара И.И.Яковлев, райсовет председателэ М.Т.Егоров) көҕүлээн, тэрийэн, дьон-сэргэ махталын эппитэ.

И.Н.Барахов аата хаһан да өлбөөдүйбэт. Кини аатын Үөһээ Бүлүү кырдьаҕас оскуолата чиэстээхтик сүгэр (1957 с.), республика биир киэн туттар оскуолата буолар, республикаҕа биир бастакынан физмат кылааһы арыйан, олус наадалаах научнай-техническэй кадрдары бэлэмниир, ону сэргэ норуот хаһаайыстыбатын араас салаатыгар идэлээх үлэһиттэри бэлэмниир.

Үөһээ Бүлүү бөһүөлэгин биир улахан уулуссата И.Н.Барахов аатынан ааттанар.

И.Н.Барахов 100, 120 сыллаах үбүлүөйдэрэ Үөһээ Бүлүү улууһугар киэҥник бэлиэтэммитэ. Дьокуускай куоракка нуучча театрыгар үөрүүлээх мунньах буолбута. И.Н.Барахов төрөөбүт, улааппыт сиригэр Үөһээ Бүлүү улууһугар Харбалаах нэһилиэгэр кини мраморнай памятнига туруоруллубута, кини аатынан музей-уһаайба ааттаммыта.

И.Н.Барахов олоҕун, үлэтин-хамнаһын, научнай үлэтин көрдөрөр кинигэлэр, брошюралар, буклеттар таҕыстылар. «Миигинниин биэс хааһах» — диэбиккэ дылы, мин И.Н.Барахов төрөөбүтэ 120 сылыгар анаан, «Кылгас эрээри, чаҕылхай олох» диэн аатынан брошюраны суруйан бэчээттэппитим. И.Н.Барахов 40 эрэ сааһыгар 1938 с. олунньу 3 күнүгэр сымыйа дьыалаҕа хаайыллар уонна 1938 с. балаҕан ыйын 15 күнүгэр ытыллар. 1956 сыл алтынньы 15 күнүгэр буруйа уһуллар (реабилитацияланар), 1956 с. алтынньы 8 к. Коммунистическэй партия чилиэнигэр чөлүгэр түһэриллэр. Оччотооҕу репрессия үгүс үтүө дьоммутун кыдыйан ааспыта өйтөн-сүрэхтэн сүппэт. Бу ыстатыйабын суруйарбар Васильев Юрий Иванович «Үөһээ Бүлүү албан ааттаахтара» диэн улахан ыстатыйатын туһанным.

Справка: Васильев Ю.И. 1952 с. Үөһээ Бүлүүгэ Васильев И.С. уонна Сергеева Варвара Ивановна дьиэ кэргэнигэр төрөөбүтэ, бу сылга 70 сааһа буолуо этэ. Кини филологическай наука кандидата, 1974 с. учуутал, онтон аспирант, ТЛИНЧИ научнай үлэһитэ, 1991 с. саха государственнай университетыгар саха тылыгар кафедра доцена, 1992-1994 сс. Турция Анкара университетыгар саха тылын үөрэппитэ, саха тылын лексиколог- учуонайа, Түүрдэр Аан дойдутааҕы академияларын союһун чилиэнэ этэ. Эдэр сааһыгар ыалдьан, олохтон туораабыта.

Подробнее: https://xn—-8sbafahlaethmnm0a1cxay7b3m.xn--p1ai/article/41516