“Культура Якутии” айар холбоһук саха тылын харыстааһыҥҥа уонна сайыннарыыга үлэлиир. Эдэр дьон саҥа, сонун бырайыактары олоххо киллэрэн, төрөөбүт тылларын киэҥ эйгэҕэ билиһиннэрэр ыра санаалаахтар. Кинилэр билигин биир олус интэриэһинэй толкуйу олоххо киллэрээри үлэлэһэ сылдьаллар.

Саха тылыгар аналлаах анал былаһаакка тутуутун туһунан Инстаграм ситимҥэ үгүс киһи аахпыта буолуо. Манна кэлэн баҕалаах дьон бириэмэтин туһалаахтык атаарыан, ийэ тылга аналлаах тэрээһиннэри ыытыан, быыстапкалары туруоруон сөп буолуоҕа. Оттон былаһаакка ортотугар сүрүн суолталаах көстүү – “ҺӨҔҮҤ” арт-объект туруохтаах.

Бу былаһаакка туһунан өссө элбэҕи билээри, “Культура Якутии” түмсүү чилиэнин Татьяна Павлованы кытта сэһэргэстибит. Татьяна биһиэхэ арт-объект толкуйун сиһилии билиһиннэрдэ уонна төрөөбүт тылга сыһыаннаах санаатын үллэһиннэ.

Биир санаалаах дьон түмсүүтэ

Татьяна СӨ Национальнай библиотекатын үлэһитэ. “Культура Якутии” түмсүү хайдах тэриллибитин, саха тылын кытта ыкса ситимнээх үлэ туохтан саҕаламмытын бу курдук кэпсиир:

“2020 сыллаахха пандемия саҕаламмытыгар дьиэҕэ олорортон сылайан дуу, дьону кытта алтыһыы тиийбэтиттэн дуу, дьүөгэбин, саха биллэр блогера, общественник Сардаана Сыромятникованы кытта ыһыах туһунан сайт оҥорорго сүбэлэспиппит. Хомойуох иһин, ол сыл ыһыахпыт ыытыллыбатаҕа.

Онно дьон дьиэ кэргэнинэн ыһыахтыырыгар көмө буоллун диэн куйаар ситимигэр баар информацияны түмэн, эбии видео устан сайтпытын бэлэмнээн таһаарбыппыт. Техническэй өттүн доҕорбут Стас Ноев оҥорбута, оттон Арктикатааҕы култуура уонна искусство институтун студеннара видео дьарыктары, оһуохай, фольклор араас көрүҥүн устан көмөлөспүттэрэ”.

Татьяна бэлиэтииринэн, кини эрдэ бу институкка үлэлии сылдьыбыт буолан, билигин да сибээстэрин быспакка, бэйэ-бэйэлэригэр күүс-көмө, өйөбүл буола сылдьаллар.

“Сардаана биһиги күһүөрү биир өйдөөх-санаалаах дьоммутун кытта билсибиппит: поэт Елизавета Мигалкина, хомусчут, хомуһу чинчийээччи Эркин Алексеев, фольклору толорооччу Сахая Нохсорова, худуоһунньук Екатерина Суржанинова, фотограф, видеограф Нина Слепцова, культуролог Айсиэн Павлов, “Чайный клуб” хамсааһын салайааччыта Айал Акимов уо.д.а.

Ол сыл бииргэ инстаграмҥа уонна зумунан аһаҕас эфирдэри ыыппыппыт, Ярославскай аатынан музей балаҕаныгар интэриэһинэй көрсүһүүлэри тэрийбиппит. “Культура Якутии” ютуб-ханаалбытыгар видео устан таһаарааччыбыт. Кэпсэтиибит барыта саха тылын уонна култууратын тула этэ”, — диэн кыыс кэпсээнин салҕыыр.

Бастакы саҕалааһыннарыгар түмсүү чилиэннэрэ саха култууратын пропагандалааһыҥҥа үлэлэспиттэр. Кинилэр норуот тылынан уус-уран айымньытын дьоҥҥо-сэргэҕэ билиһиннэрээри араас көрсүһүүлэри, айар киэһэлэри тэрийбиттэр:

“Олунньу ыйга “Чайный клуб” көрсүһүүтүгэр Олоҥхо тыйаатырын артыыһын Анастасия Алексееваны кытта билсибиппит. Интэн ыла Олоҥхо киэһэлэрин тэрийэргэ санаммыппыт уонна сыл устата уонтан тахса көрсүһүүнү тэрийбиппит. Маннык киэһэлэргэ бастаан Настя олоҥхолоон иһитиннэрэрэ, онтон ким тугу өйдөөбүтүн ырытыһарбыт. Олус умсугутуулах киэһэлэр буолааччылар!

Настя баҕалаахтары кылыһах таһаарарга, тойукка үөрэтэрэ. Фольклору интэриэһиргиир киһи элбэҕиттэн дьон чахчы маны сэргиир, тардыһар эбит диэн сөхпүтүм. Көрсүһүүлэрбитигэр эдэр да, саастаах да дьон кэлээччилэр. Култуура тэрилтэлэрэ биһигини улаханнык өйөөбүттэрэ: Арчы дьиэтигэр, Музыка уонна фольлор музейыгар, Ярославскай аатынан музей балаҕаныгар уонна Литература музейыгар көһө сылдьан мустааччыбыт.

Ааспыт сайын ыһыаҕы көрсө “Тойуктаах төрүт түһүлгэ” диэн кэнсиэр тэрийбиппит. Этномузыка алыптаах эйгэтин дьон сэҥээрбитэ, саала толору этэ. Онно киирбит харчынан кырыымпа оҥотторбуппут. Билигин хамсыктан сылтаан көрсүһэрбит кыаллыбат буолла. Сотору кэминэн түмсүүбүт чилиэнэ Елизавета Мигалкина тылларыгар, Хоро Дьуорту матыыбыгар, Алиса Ларионова толоруутугар саҥа ырыа сүрэхтэнэрин долгуйа күүтэ сылдьабыт”.

“Биһиги бары үлэ дьонобут, онон быыс-арыт, иэйии киирдэҕинэ, саҥа саҕалааһыннары оҥорон көрөбүт”, — диэн Татьяна билинэр. — “Туох эрэ чопчу сыаллаахпыт диир кыаҕым суох, бары да Сахабыт сирин, төрүт култуурабытын, ийэ тылбытын өрө туппут дьоммут, онон тугу да гыммат, тастан көрөн олорор табыллыбат курдук.

Ити үлэбитин Национальнай библиотека директора Саргылана Максимова өйдөөн көрөн, Сардааналаах биһигини үлэҕэ ыҥырбыта. Билигин кырдьыга да биир санаалаах, бэйэбитигэр чугас дьоннуун үлэлээбиппит номнуо сылтан орто”.

ҺӨҔҮҤ арт-объект: идеяттан бырайыакка диэри

“Бу арт-объект толкуйа саҥа дьону кытта билсиһииттэн саҕаламмыта”, — кыыс сэһэргиир. “Бу сайын Алтайынан, Байкалынан айаннаан кэлбиппит, онно Дьокуускайдааҕы художественнай училище уһуйааччыларын, муус, мас, тимир оҥоһуктарынан дьарыктанар Александра Неустроеваны уонна Людмила Федорованы кытта билсибиппит.

Арай айаннаан иһэн Лиза Мигалкина эмискэ: “Һ, Ө, Ҕ, Ү, Ҥ дорҕооннор пааматынньыктара куораппыт киинигэр туруоруллаллара буоллар”, — диэн баҕа санаатынан үллэһиннэ. Онуоха миэхэ “Чахчы даҕаны…” диэн санаа киирдэ. Ол иннинэ бу дорҕооннору биһиги логотип быһыытынан тутта сылдьыбыппыт ээ. Маннык объект библиотека таһыгар турара табыгастаах эбит дии санаабытым, билии, кинигэ эйгэтигэр чугас буоларын гына”.

Памятник тувинским буквам

Кыргыттар тута толкуйдарын саҥа дьүөгэлэрин кытта үллэстибиттэр, оттон худуоһунньуктар, харахтара уоттана түһээт, “биһиги оҥоробут” диэбиттэр. Татьяна бэлиэтииринэн, Александралаах Людмила улахан оҥоһукка уопуттаахтар, онон кинилэргэ биир санаалаахтара бигэ эрэллээхтэр.

Арыый кэлин кинилэргэ өссө биир талааннаах, сахалыы тыыннаах, саҥалыы көрүүлээх худуоһунньук Анна Саввина холбоспут. Онтон ыла холбоһук кэҥээн, үлэ түргэтээбит. Бырайыак оҥоһулларыгар бу биэс дорҕоон – Һ, Ө, Ҕ, Ү, Ҥ – кырдьык да улахан суолталаахтарын Татьяна биир бэйэм хойут өйдөөбүтүм диэн аһаҕастык билинэр.

“Бу биһиги тылбыт, сурукпут-бичикпит уратытын бэлиэтиир, туспа суоллаах-иистээх тыл буоларын бигэргэтэр дорҕооннор эбит. Ону таһынан Сэмэн Новгородов алпаабытыттан ҺӨҔҮҤ эрэ билиҥҥи алпаабыкка киирбит. Интернет эйгэтигэр үктэниэхпититтэн, ватсап, инстаграм үөдүйүөҕүттэн бу дорҕооннор сүтэр куттаннылар.

Сахалыы шрифт телефоммутугар турдар да, судургутан ь, е, у, н буукубаларынан эбэтэр сыыппаранан солбуйабыт. Бэйэбит син өйдөһөр курдукпут, ол эрэн көрө үөрэммэтэх оҕолор, эдэр ыччат сотору олох да билимиэхтэрин сөп. Ол иһин бу дорҕооннору үүнэр көлүөнэ хараҕын далыттан сүтэриэ суохпутун наада”, — диэн бырайыак сыалын-соругун быһаарар.

“Саха тыла интернет эйгэтигэр баар буоларын туһугар элбэх үлэни оҥорбут Николай Павлов-Халан диэн быраас үөрэхтээх киһи баар. Кини тэрийбит “КиберСаха” диэн түмсүүтэ бастакы сахалыы шрифтары оҥорбута, куйаар ситимигэр сахалыы контент элбиирин туһугар “СахалыыВикипедия”, “СахалыыВикитека” баар буоларын ситиспитэ. Ити улахан үлэттэн, сыраттан тахсыбыт түмүк. Биһиги убайдарбытын холобур оҥостобут, кинилэр үлэлэриттэн күүс-сэниэ ылабыт”, — диир Татьяна.

“Профессор Ульяна Винокурова көҕүлээһининэн Арктикатааҕы култуура уонна искусство институтун устудьуоннара хамсык иннинэ дьоҥҥо-сэргэҕэ сахалыы шрифты телефоннарыгар туруоралларыгар көмө акцияны ыыталлар этэ. Ити эмиэ олус кэрэхсэбиллээх дьыала”.

Оттон ҺӨҔҮҤ арт-объект куорат килбэйэр киинигэр турдаҕына ийэ тыл барыбытыгар наадалааҕын дьон өйдүү сылдьыахтара диэн түмсүү чилиэнннэрэ эрэнэллэр: “Манна кэлэн дьон хаартыскаҕа түһэн, видео устан тарҕаттаҕына дорҕооннорбут Интернеккэ биллиэ этилэр. Тикток, Инстаграм о.д.а. социальнай ситимнэргэ интэриэһинэйдик көстүөҕэ. Маны таһынан, талан ылбыт сирбитигэр – Национальнай библиотека олбуоругар – мустан кэпсэтэр, араас тэрээһиннэри ыытар, кинигэ да ааҕар, саха киһитин сүрэҕэр чугас түһүлгэ буолара буоллар диэн баҕа санаалаахпыт.

Бэлиэлэрбит үс өттүттэн библиотека истиэнэтэ буолара туспа суолталаах. Уулуссаҕа турдаҕына массыына тыаһыгар, кэлиигэ-барыыга, холобура, хоһоон ааҕа турар кыаллыбата буолуо, онон бүөм сиргэ турара ордук. Бэлиэлэрбит ис өттүгэр Өксөкүлээх Өлөксөй кэлэр көлүөнэҕэ анаабыт дириҥ ис хоһоонноох “Ортоку олук алгыһа” диэн айымньытын суруйан хаалларыахпытын баҕарабыт.

Эскиискэ көстөрүн курдук, буукубаларбыт уоттаах буолуохтара. Аныгы үйэ сиэринэн куар-код суруллуоҕа, оччоҕо анал сигэнэн киирэн тустаах матырыйаалы булуохха сөп буолар”.

Соторутааҕыта эдэр дьон Саха сирин сүрүн архитекторын Ирина Алексееваны уонна “Лето Якутия” тэрилтэ архитектордырын кытта көрсүбүттэр. Кинилэр “Культура Якутии” холбоһук идеятын сэҥээрбиттэр, тустаах сүбэ-ама биэрбиттэр. “Кинилэр этиилэрин ылынан уларытыы киллэриэхтээхпит. Өйүүр дьон баарын билсэн олус астыммыппыт”, — диир Татьяна.

Сахабыт тылын кэскилэ – бэйэбит илиибитигэр

Ийэ тыл сайдарын туһугар Саха сиригэр үгүс үлэ ыытыллар диэн Татьяна бэлиэтиир. Кини этэринэн, билигин саха тылын интэриэһиргиир, култууратын сэҥээрэр дьон элбээбит:

“Мин санаабар, өрөспүүбүлүкэ салалтатын да таһымыгар, общественнай хамсааһын, анал үөрэтэр-чинчийэр кыһалар, биирдилээн энтузиастар да өттүлэриттэн тылы харыстааһыҥҥа, сайыннарыыга күүстээх үлэ барар. Дьон-сэргэ даҕаны сахатын тылыгар, төрүт култууратыгар сүрдээх бэриниилээх. Аҕыйах сыллааҕыта Удмуртияҕа сылдьыбытым, онно биир экскурсовод: “Оскуолаҕа оҕом кылааһыгар эһиилгиттэн удмурт тылын үөрэппэт буолаллар үһү”, — диэн кэпсээбитэ.

Төрөппүттэр ону саатар тохсус кылааска диэри үөрэтиҥ диэн туруорустубут диирэ, ол да буоллар бэрт холку этэ, улаханнык аймаммыт көрүҥэ суоҕа. Оттон биһиэхэ төрөппүттэри, учууталлары көрдөхпүнэ сөҕөбүн, астынабын: кинилэр олус көхтөөхтөр, куйаар да ситимигэр элбэх үлэни ыыталлар. Төрөөбүт тылбытынан тахсар туспа ханааллаахпыт, радиолаахпыт, оннооҕор сахалыы подкаст тахсара элбээтэ.

Оҕолор, ордук атын дойдуттан төннөн кэлээт, бэйэлэрин култууралара, тыллара тэнийэригэр кыһаллар буолар эбиттэр диэн көрдүм. Биһиги библиотекабыт эмиэ тыл өттүгэр улахан үлэни оҥорор. Электроннай библиотекабытыгар 66 тыһыынчаттан тахса кинигэ киирэ сылдьар, олортон 28 тыһыынчата – сахалыы кинигэ, хаһыат, сурунаал, аудиокинигэ. Библиотека сайтыгар киирэн кинигэлэри ааҕыахха, истиэххэ сөп”.

Татьяна билиҥҥи үйэҕэ олоҕу кытта тэҥҥэ хардыылыахха наада диэн этэр. Кини санаатыгар, онно киэҥник тэнийэн эрэр аныгы “инструменнары” туһаныахха наада.

“«Төрүт тыл» диэн Саха сирин тылларын үөрэтэр анал сайт оҥоһулла сылдьарын сэргии истибитим. “Аяна” диэн эбэнкилии саҥарар, толкуйдуур искусственнай интеллект баар буолан эрэр эбит. Маны таһынан “Кындыкаан” диэн хотугу норуоттар култуураларын тарҕатар бырайыак баар.

Биир баҕа санаабынан аан дойдуга тиийэ аатырбыт мультфильм (хол. Дисней хайа эмэ мультига) эбээн дуу, эбэнки дуу тылынан саҥарара буолар. Тэҥнэбилгэ ылан көрдөххө, “Холодное сердце” мультфильм саам тылынан тахсыахтаах үһү. Киэҥ далааһыннаах бырайыактар олох тэтимин кытта бииргэ үксээн иһиэхтэрин наада, ону кытта техническэй, визуальнай өттө сүүйтэриэ суохтаах”, — кыыс салгыы кэпсиир.

“Былырыын Николай Павлов-Халан “Культура Якутии” инстаграм-страницабытыгар аһаҕас биэриигэ кыттыбыта. Онно кини бэрт интэриэһинэйдик эппитэ өйбөр хатаммыт: “Олоххо (айылҕаҕа, философскай көрүүлэргэ эбэтэр киһи доруобуйатыгар) биир омук тугу эрэ өйдөөбөтөҕүн атын омук киһитэ тобулан, быһаарыы булан, дьоҥҥо-норуокка туһалыан сөп.

Толкуй, мэйии үлэтэ тылтан тутулуктааҕын бэркэ билэбит. Биир тылынан саҥарар киһи толкуйа, көрүүтэ атын омук киһититтэн олох туспа буолар”.

Ол аата сахалар эрэ сахалыы саҥарыахтаахтар диэн буолбатах. Өр үйэлэргэ мунньуллубут баай билиибит-көрүүбүт, толкуйдуур сатабылбыт хаалан хаалбатын курдук хас биирдии тыл баар буоларыгар дьулуһуохтаахпыт дии саныыбын”.

Аныгы үйэ оҕолоругар төрөөбүт тылга тапталы иҥэрэргэ кини эйгэтигэр тыл элбэхтэ иһиллиэн, көстүөн наада диэн Татьяна санаатын үллэстэр: “Телефон, ютуб сабыдыалыттан куотар кыахпыт суох буолла быһыылаах. Сорох дьон оҕолоругар Интернети туһаналларын хааччахтыыллар эбит, ол гынан баран барыбытыгар ити ньыма кыаллыбата буолуо.

Ол иһин оҕоҕо аналлаах сахалыы контены үксэтэр суолу эрэ көрөбүн. Оскуола саастаах оҕолорго сахалыы тыыны уһугуннарар анал дьарыктар элбиэхтэрин сөп эбитэ буолуо. Холобура, Дорҕоон Дохсун диэн фольклорист, этнопедагог “Барҕа” диэн анал бырагыраамалаах. Онно кини эти-хааны эрчийииттэн саҕалаан олоҥхо тылыгар-өһүгэр, оһуордарга тиийэ үөрэтэр.

Инник курдук авторскай бырагыраамалар тэнийэн, эбии үөрэхтээһин курдук киирэллэрэ буоллар үчүгэй буолуо этэ. Биллэн туран, дьиэ кэргэн уонна төрөппүт сабыдыала эмиэ элбэҕи быһаарар”.

“Культура Якутии” түмсүү бу сылга икки улахан сыал туруоруммут: бастакыта, ҺӨҔҮҤ арт-объегы, саха тылын түһүлгэтин тэрийии уонна иккиһэ — “Саха тыла худуоһунньук хараҕынан” диэн инсталляция күрэҕин тэрийии. Өссө, табылыннаҕына, этнокэнсиэр ыыппыт киһи диэн баҕалаахтар.

Бүгүҥҥү туругунан эдэр дьон идеятын өй-санаа өттүнэн өйүүр киһи элбэх, ол эрэн үп-харчы өттүнэн бырайыак инникитэ быһаарылла илик. Түмсүү кыттыылаахтара Ил Дархан граныгар сайаапка биэрээри сылдьаллар. Маны таһынан, саха тыла уонна култуурата сайдыан баҕалаах меценаттары үлэлэһэргэ ыҥыраллар. Айар холбоһук үлэтин-хамнаһын бу сигэнэн Culture-Yakutia.com киирэн билсиэххитин сөп.

“Ийэ тыл күнүнэн Сахабыт сирин олохтоохторун эҕэрдэлиибин! Төрөөбүт тылга аналлаах туспа күннээхпит олус үчүгэй. Саха дьоно иннибитигэр эрэллээхтик хардыылыаххайыҥ, үлэлээн-хамсаан иһиэҕиҥ, бары түмсүүлээх буолуоҕуҥ, эйэ дэмнээхтик олоруоххайыҥ диэн ыҥырабын”, — диэн Татьяна кэпсэтиибитин түмүктүүр.

Подробнее: https://ulus.media/article/41809