Ааспыт үйэ ортотун эргин Анаабыр Үрүҥ Хайатыгар сээркээн сэһэнньиттэр, олоҥхоһуттар олоро сылдьыбыттара биллэр. Долгаанныы олоҥхону олоҥхолуур Баликаан диэн Красноярскай кыраайтан төрүттээх Иван Афанасьевич Антонов кырдьаҕас олоро сылдьыбытын, билигин да элбэх аҕам саастаахтар туоһулууллар. Кырдьаҕастар этэллэринэн, Баликаан Анаабыр тиһэх олоҥхоһута эбит.
Ол быдан дьылларга киэн нэлэмэн туундарабытыгар аҕа уустара көс олоҕунан ураһаларга олорор, тамайар табаларбытын иитэр-көрөр кэммитигэр, садаҕа уот буолан саҕыллыбыт үйэлээх олоҥхобут тиллэр, үйэтитиллэр кэмэ кэлбитин, улуустааҕы киин библиотека тэрийбит ураты тэрээһиннэригэр сылдьан сүрэхпитинэн сэрэйдибит, өйдүүн-санаалыын курдаттыы ылынныбыт.
Ханнык баҕарар айар тыыннаах бырайыак бастаан идиэйэни сэргээһинтэн, сэҥээрииттэн үөскүүр. Бу туһунан бырайыак ааптара киин библиотека сэбиэдиссэйэ Марфа Алексеевна Боярская маннык кэпсиир:
— Анаабыр олонхотун үйэтитиэххэ диэн аан бастаан этии киллэрбит киһинэн буолар олохтоох ааптар, ытык кырдьаҕаспыт Николай Лукич Туприн-Кэһиилэх Уола буолар. Улуус дьаһалтатыгар этии киллэрэн, баһылык бастакы солбуйааччытынан үлэлээбит Валерий Владимирович Зедгенидзев Бырайыак үбүлээһинин библиотека бүддьүөтүгэр бу сылга киллэттэрэри туруорсубута.
Маны сэргэ уһулуччулаах кыраайы үөрэтээччи, педагогическай үлэ бэтэрээнэ, “Гражданскай килбиэн” үрдүк бэлиэ хаһаайына Акулина Иннокентьевна Константинова бырайыагы хара бастакыттан өйөөн сүбэлээбитэ-амалаабыта.
Гуманитарнай чинчийии уонна хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар кыьалҕаларын институтун фольклористара Сахабыт сирин маҥнайгы президенэ Михаил Ефимович Николаев көҕүлээһининэн «Саха Боотурдара» сериянан улуустарынан биирдии дьоһуннаах олоҥхону таһаарарга үлэлэһэллэр. 2019 сыллаахха «Саха Боотурдара» серияҕа 21-с томунан «Хотугу сахалар олоҥхолоро» диэн ааттаах кинигэ бэчээттэнэн тахсыбыта.
Бу кинигэҕэ Аллайыаха, Анаабыр, Дьэһиэй, Өлөөн олоҥхолоро түмүллэн киирбиттэрэ. Манна улууспут тиһэх олоҥхоһута Баликаан «Көҕүлүнэн оонньуур Көҕүлүмэ уонна кини балтыта сытыы дьоруо ааттаах Сыҕаалтай Бөҕө» диэн олоҥхотун “Анаабыр олоҥхото” диэн туспа бастаан бу кинигэҕэ киллэрбиттэр. Олонхону Баликаан кырдьаҕас тылыттан 1964 сыллаахха фольклорист Прокопий Елисеевич Ефремов сурукка түһэрбит.
Дьэ итинэн сиэттэрэн, кинигэ ааптардарыттан уонна ийэ олоҥхоһуту ыҥырыахха, Анаабыр олоҥхотун тилиннэриигэ, үйэтитиигэ дьоммутун-сэргэбитин ыҥыран тэрээһиннэритэрийиэххэ диэн “Анаабыр олоҥхотун үйэтитии» бырайыагы оҥорбуппут, үөрүөхпүт иһин наһаа үчүгэйдик табылынна. Мантан ситимнэнэн, бу Анаабыр олоҥхоһуттара ыҥырыылаах ыалдьыппытын Валентин Исаковы кытта билсэн, тэҥҥэ олоҥхолоһон бэйэлэригэр баай уопут ыллылар,инникитин үйэтитээҥиҥҥэ тэрээһиммит олохтоохторго кэскиллээх буоларыгар баҕарабыт.
Бу курдук бырайыак ыҥырыылаах ыалдьыттарынан Гуманитарнай чинчийии уонна хотугу аҕыйах ахсааннаах омуктар кыһалҕаларын чинчийэр институтун научнай сотруднига, Анаабыр улууһун олоҥхотун чинчийээччитэ, хомуйааччыта филологическай наука кандидата Надежда Васильевна Павлова уонна СР биллиилээх ийэ олонхоһута, республика үтүөлээх артыыһа, эбэҥки культуратын тарҕатааччы, Олонхо тыйаатырын артыыһа Валентин Гаврильевич Исаков буоллулар.
Бу сааскы сардаҥалаах күн Анаабыр олоҥхотун үйэтитиигэ, тарҕатыыга аналлаах төгүрүк остуол ыытылынна. Дьоро күҥҥэ аҕам саастаах ытык дьоммут А.А. Гольдерова, Р.И. Бетюнская, Н.Л. Туприн-Кэһиилээх Уола, В.Д. Попов-Лукачи, В.Е. Спиридонов, М.К. Туприна, П.Н. Туприна, Н.И. Антонова арыылаах алаадьылаах, итии чэйдээх мааны остуол тула бэркэ сэргэхсийэн олорунан кэбистилэр.
Олоҥхону үйэтитии дьоро күнүн бырайыак ааптара Марфа Боярская ылбаҕай тылынан иилээн-саҕалаан ыытта. Кэлбит ыалдьыттары «Элдээнэ» ырыа ансаамбыла долган ырыатынан эҕэрдэлээтэ. Бастатан туран, Марфа Алексеевна бу бырайыак олоххо киирэрин өйөөбүт, сүбэлээбит дьонноругар СР суруйааччыларын сойууһун чилиэнигэр Николай Лукич Туприҥҥа, кыраайы үөрэтээччигэ Акулина Иннокентьевна Константиноваҕа махтал истиҥ тылларын эттэ, бырайыак ис хоһоону, соруктарын кэпсээтэ.
Салгыы улуус дьаһалтатыттан Наталья Алексеевна Спиридонова ыалдьыттарга «Охотники-оленеводы Хатанги и Анабара» диэн сэдэх кинигэлэри бэлэхтээтэ, Сааскылаах нэһилиэгин баһылыга Алексей Петрович Николаев «Хотугу сахалар олоҥхолоро» кинигэ сүрэхтэниитэ улууспутугар улахан суолталааҕын ыйда. Бу кэнниттэн ыалдьыппыт филологическай наука кандидата Надежда Васильевнаҕа тыл бэрилиннэ:
— Эһиги улуускутугар 2013 сыллаахха тыл үөрэхтээҕэ, учуонай Светлана Мухоплевалыын фольклорнай экспедиция тэринэн кэлэ сылдьыбыппыт, номнуо 9 сыл ааһа охсубут эбит. Икки нэдиэлэ устата Сааскылаахха уонна Үрүҥ Хайаҕа уопсайа 33 информаны кытта үлэлээбиппит. Ол курдук видеоҕа уонна аудиоҕа устаммыт бэйэбитигэр балачча баай матырыйаалы хомуйбуппут.
Красноярскай кыраайы кытары быысаһа сытар улууска 1887 сыллаах төрүөх Иван Афанасьевч Антонов – Баликаан диэн олоҥхоһут киһи олорон ыччакка олоҥхо туһунан өйдөбүлү иҥэрэн ааспыт. Бэйэтэ Красноярскай кыраайга төрөөбүт саха. Аан бастаан кинини кытта тыл үөрэхтээҕэ П.С. Афанасьев экспедициятын кэмигэр институт үлэһитэ В.Д. Кривошапкина 1959 с. көрсөн репертуарын суруйан хаалбыт.
Олоҥхоһут отут норуот айымньытын биир-биир ааттаабыт, олор истэригэр уон маннык олоҥхону толору билэрин ааттаабыт. Онтон 1964 с. Анаабырга саҥа аспирантураны бүтэрбит фольлорист Прокопий Ефремов кэлэн Баликааны көрсөн «Көҕүлүмэ уонна Сыҕаалтай Бөҕө» олоҥхону сурукка түһэрэр. Баликааны оҕо сылдьан билбит-көрбүт, олоҥхотун истибит билигин биһиги ортобутугар суох сээркээн сэһэнньит Трифон Алексеевич Туприн-Охтуу уонна Баликаан бииргэ төрөөбүт балтын кыыһа Меланья Ивановна Спиридонова, мелодист, ырыаһыт В.А. Туприн-Ырыа Болуодьа кэпсээннэр, матырыйаал хомуйарбытыгар улаханнык көмөлөспүттэрэ.
Маныаха оччолорго «Саха» НВК операторыгар Василий Николаевка махтанабыт. Бу хомуйбут видеоларбытын, матырыйаалбытын фондаҕытыгар хаалларабыт, ити эрэн усулуобуйата диэн, ханна эмит туһанаргытыгар бастаан биһигиттэн сүбэлэтэргитигэр баҕарабыт.
Н.Л. Туприн-Кэһиилээх Уола, СР Суруйааччыларын Сойууһун чилиэнэ, олохтоох бэйиэт:
— Долган норуотун бүтэһик олоҥхоһута И.А.Антонов-Баликаан олоҥхолорун үөрэтиигэ бастакы олук ууруллан «Хотугу сахалар олоҥхолоро” кинигэҕэ киирбититтэн олус долгуйдум. Улууспутугар төрүт олоҥхобутугар сыһыаннаах бастакы тэрээһиммит буолан киһини эрэ үөрдэр. Мантан тирэҕирэн оҕо саадтарыттан, оскуолаттан үөрэтиллэн бардаҕына, биһиги олоҥхобут үйэтитиллиэ этэ диэн эрэнэ саныыбын.
Мин Баликаан олоҥхолорун кыра эрдэхпинэ Үрүҥ Хайа начальнай оскуолатыгар үөрэнэ сылдьаммын эт кулҕаахпынан истибит дьоллоохпун. Оччолорго оскуола интернатыгар кэлэн олоҥхолуурун өйдүүбүн эрээри, олоҥхолоруттан биири да өйдөөн хаалбатахпыттан хомойобун. Хас биирдии дьоруойугар туспа куолаһынан саҥарара, ыллыыра.
Кини 60-с сылларга Сааскылаахха кэлбитэ уонна манна көмүллэ сытар. Институт үлэһиттэригэр махтанабын. Салгыы Баликаан бэйэтин олоҥхолорун туспа кинигэнэн таһаараргыт буоллар диэн баҕа санаабын этэбин.
Олоҥхону сэргэ, төрүт олохтоохтор Анаабырдыы тойугу, туойсууну, бэйэ-бэйэни хоһуйууну күннээҕи олохторугар куруук туттан ыллыылларын бэлиэтээн ааһарбыт тоҕоостоох. Ол курдук тыаҕа табалыы, бултана-балыктана, оттон ийэлэр, эбээлэр оҕолорун утуталларыгар, иистэнэ, үлэлэрин үмүрүтэ сылдьан киҥинэйэн ыллыы сылдьаллара…
Бу курдук ис истэриттэн үөрэн-сырдаан, олоҥхобут сөргүтүллэригэр эрэнэбит диэн Саха Республикатын бэчээтин, культуратын туйгуна, партийнай үлэһит Анна Александровна Гольдерова, уһуйааҥҥа үлэлии сылдьан оҕолорго олоҥхону этэргэ үөрэппит-такайбыт Үөрэҕирии бэтэрээннэрэ Бетюнская Раиса Ивановна, Прасковья Николаевна Туприна, Марина Константиновна Туприна, Анаабыр улууһун төрүт олохтоохторун Ассоциацияларын бэрэссэдээтэлэ Мария Анисимовна Попова, илиитигэр талба талааннаах, кэрэ куоластаах ырыаһыт Афанасея Спиридоновна Туприна.
Маны сэргэ олоҥхоһут, тойуксут чугас дьоннорун кэпсиир видеолар киэһэни киэргэтэн биэрдилэр. Иккис түһүмэҕэр улуустааҕы этно-краеведческай музейга ийэ олоҥхоһут Валентин Исаков олоҥхотун «ноо” диэн сэнээрэн сэргээн иһиттилэр.
Сарсыныгар ыалдьыттары кытта библиотека үлэһиттэрэ Баликаан кырдьаҕас олоҥхолообут түөлбэтигэр Үрүҥ Хайаҕа айаннаатылар. Аатырбыт «Долган» Арктика норуоттарын искусствотын киинигэр киирэн алгыстаах тэрээһини “Сэдэмэ” фольклорнай ансаамбыл “Туундараҕа көрсүһүү” долган омук үгэһин толоруутунан саҕалаабытынан бардылар.
Тылы бастакынан Үрүҥ Хайа нэһилиэгин баһылыгын солбуйааччы Егор Валерьевич Спиридонов ылар. Салгыы “Уохтала” фольклорнай уус-уран ансаамбыл ырыаһыт уолаттара эҕэрдэлээтилэр. Бу кэнниттэн учуонай Надежда Васильевна экспедициятын түмүктэрин, анаабырдыы ырыалары, Трифон Туприн-Охтуу уһуллубут видеотын көрдөрөн, олохтоохтор сээркээн сэһэнньиттэрин кэрэ мөссүөнүн бу баардыы көрөн долгуйан ыллылар.
Онтон талааннаах ырыа айааччы, мелодист, культура туйгуна Туприн Владимир Ануфриевич оҕо сылдьан Баликаан олоҥхотун истэн турардааҕын истиҥник кэпсээтэ. Онтон долгаан культуратын үйэтитээччи, Үрүҥ Хайа нэһилиэгин «Һэйро» култуура киинин салайааччыта Сергей Васильевич Сыроватскай, “Учууталлар Учууталлара” бэлиэ хаһаайына, нэһилиэк бочуоттаах педагога Надежда Прокопьевна Туприна, «Уохтала» фольклорнай ансаамбыл салайааччытыгар Пелагея Ивановна Туприна, долгаан культуратын тарҕатааччы, ырыаһыт Николай Арсентьевич Попов дьоһуннаах кинигэ сүрэхтэниитигэр санааларын үллэһиннилэр.
Бу кэнниттэн сынньанар фойега тахсан Анаабыр олоҥхотун ураты эйгэтигэр киирэн, оллооҥноон олорон ийэ олоҥхоһут Валентин Гаврильевич Исаков сахалыы “Кыталык Куо кыыс оҕо” олоҥхотун чуумпуран иһиттибит. Мантан салгыы улууспутуттан долган норуотун суруйааччыта Огдо Аксенова «Оҕуруо Бытык оҕонньор” олоҥхотун биллэр ырыаһыппыт Виктория Николаева, долган духуобунай култуурантын тарҕатааччы Николай Попов «Ат уола Аталамии бухатыыр”, эбэҥки норуотун култууратын иҥэриммит Мария Анисимовна Попова “Торгондуни бухатыыр” эбэҥки норуотун нимнаканын сахалыы толордулар.
Валентин Исаков, эбэҥки культуратын тарҕатааччы, Олонхо тыйаатырын артыыһа:
— Мин Анаабырга иккис кэлээһиним, ааспыт сырыыга кэлэммин олохтоох долган омук бэйэтэ урукку өттүгэр олоҥхолордооҕун истэммин билэн интириэһиргээн барбытым. Онтон ыла «Ат уола Аталамии бухатыыр” диэн олоҥхону булан аахпытым.
Бу билигин иккистээн тиийэн кэлэн, Надежда Васильевна илдьэ кэлбит матырыйаалларыгар Баликаан оҕонньор 10-тан тахса улахан олоҥхолооҕун уонна өссө да алта кыра кэрчиктээх олоҥхолооҕун туһунан биллибит-көрдүбүт. Аны мин урукку өртүгэр долганнарга олоҥхону толорор дьоннор хаалбатахтарыттан сүрдээҕин сонньуйар этим. Бу сырыыбар кэлэммин үөрэ көрдүм, Баликааны истибит дьоннор бу ырыаны сүһэн хаалбыттара уонна ылламмыта суолталаах.
Матырыйаалларыгар олоҕуран олоҥхо эмиэ иккистээн тиллиэн сөп эбит, манна олохтоохтор дьаныардаахтык үлэлэһиэхтэрин наада эбит диэн санааҕа тиийэн кэллим. Бүгүн олоҥхолообут толорооччулары иһиттим, сүбэ-соргу биэрдэххэ, инникитин дьарыктаныыһылар, хайгыы көрдүм. Онон, биһиги долганнарбыт олоҥхолоро мантан сөргүтүллэн, саҥаттан саҕыллан, иккистээн тыын ылан тиллэн, кэнчээри ыччаппыт бэйэтин кэрэ кэпсээнигэр киллэриэҕэ диэн кэрэ сырдык санааны үөскэттэ. Тэрийээччилэргэ истиҥ махталбытын тиэрдэрбин көҥүллээҥ.
Бу курдук Анаабырга олорон ааспыт айылҕаттан айдарыылаах дьоммут этэн-тыынан хаалларбыт олонхолорун, Анаабырдыы тойуктарын биллибит, олонхо ураты эриэккэс эйгэтин, эппитигэр-хааммытыгар инэриннибит. Марфа Алексеевна Боярская салайааччылаах кииннэммит библиотека улууска Анаабыр олонхотун, тойугу сайыннарыыга, ыччакка инэриигэ ыытар дьоһуннаах үлэлээх анал бырайыага, бастакы хардыынан бигэ олук буоларыгар эрэллээхпит.
