Үөһээ Бүлүү хас биирдии олохтооҕо билигин Олоҥхо ыһыаҕар бэлэмнэнии сүпсүлгэнинэн олорор. Үгүс үлэ-хамнас, үөрүүлээх түбүктэр бараллар. Онно кыттыспыт киһи, историяҕа киирэн, бу тэрээһин тэтимигэр холбоһор.
Түһүлгэ киэргэлэ – Аал Луук мас
«Үөһээ Бүлүү бөһүөлэгэ» МТ баһылыгын солбуйааччы Егор Михайлов иһитиннэрбитинэн, улууска ыытылла турар тутуулар үлэлэрэ былааннаахтык баран иһэллэр. Олоҥхо ыһыаҕар аналлаах эбийиэктэр бэс ыйын 10 күнүгэр диэри бэлэм буолаллара күүтүллэр.
— 21 нэһилиэккэ балаҕан, 27 хорчуоппа тутуута бара турар. Аал Луук мас сыбаайата түһэн, үлэтэ күүстээхтик ыытыллар. Матырыйаалынан хааччыллан олороллор. Оттон Үөһээ Бүлүү бөһүөлэгэр үс суолталаах тутуу ыытыллар:
1. Куорамыкы күөлүн тупсарыыга 43 млн солк. кэриҥэ үптээх үлэлэри толорорго дуогабар түһэрсиллибитэ. Билигин тротуар билиитэтин уураллар, оҕо былаһааккатын таҥан туруораары бэлэмнииллэр, уулусса сырдатыытын кабелын тардаллар, навес туруораллар.
2. Култуура уонна сынньалаҥ пааркатын тупсарыыга барыта 42 млн солк. көрүллүбүтэ. Аспаал суолу уурууга бэлэмнэнии үлэлэр, каркаһы, тас сырдатыыга маршруттары туруоруу үлэтэ саҕаланна.
3. Оҕо оонньуур былаһааккатын таҥан туруорууга 17 млн солк. суумалаах дуогабар түһэрсиллибитэ. Билигин бэдэрээтчит сир учаастагын былааннааһынын үлэтин толору толордо. Үлэлэр салгыы ыытыллаллар.
Аал Луук мас саха олоҥхотугар биир киин көстүүнэн буолар. Саха искусствотыгар сүдү суолталаах бэлиэ. Олох былыргыттан силис тардар, аан дойду киинэ курдук өйдөбүлү тиэрдэр. Олоҥхоҕо Аал Луук мас — үйэлэр тухары тыыннаах үүнээйи, сир Ийэ бэлиэтэ.
Үөһээ Бүлүүгэ Аал Луук мас аныгылыы көстүүлээх оҥоһуллар. Мас каркаһа тимир конструкциялартан турар. Үрдүгэ – 18,6 миэтэрэ, кэтитэ – 12,6 миэтэрэ, мас диаметра – 3,72 м. Түөрт миэтэрэттэн Аал Луук мас араас дьэрэкээн ойуулаах туоһунан бүрүллэр.
Лабаалар икки ардыларыгар айылҕа сэбирдэхтэрэ искусственнай матырыйаалтан оҥоһуллар. Мас лабааларыгар араас өҥнөөх сырдатар уот холбонор, лабаалар төбөлөрүгэр алтан чуорааннар ыйаналлар. Мас төбөтүгэр саха мифологиятыгар тохсус Айыыны көрдөрөр төгүрүк бэлиэлээх, үс хочолоох уһук (пика) ууруллар.
2000-тан тахса киһи кыттыыны ылыаҕа
Улуустааҕы култуура уонна духуобунай сайдыы департаменын салайааччыта Сардаана Петрова:
— Олоҥхо ыһыаҕын култуурунай тэрээһиннэрин хамыыһыйалара үлэлэрин ыыппыттара ыраатта. Бүгүҥҥү туругунан, Олоҥхобут ыһыаҕын бырагыраамата чопчуланна. Бу күннэргэ көрдөрөр-иһитиннэрэр хампаанньалар уонна социальнай сиимнэр нөҥүө тарҕаныаҕа.
Режиссердуур-туруорар бөлөҕү кытары ыкса ситимнээхтик үлэлии олоробут. Ыһыахха кыттар дьон ахсаана чуолкайданна. Үөрүүлээх аһыллыытыгар 2000-тан тахса киһи кыттыыны ылыаҕа. Онтон 785-һэ – оҕо, улуус биэс оскуолатын, ол эбэтэ трасса кытыытынааҕы нэһилиэктэртэн – Харбалаахтан Кэнтиккэ диэри – оскуолаларын оҕолоро бары кыттыыны ылыахтара. Былаан быһыытынан, Олоҥхо ыһыаҕар кыттар оҕолор лааҕырдара бэс ыйын бастакы күнүттэн үлэлиэхтээх. Сүрүн хореограф, балетмейстер хамсаныыларын видеоҕа устан, куйаар ситимин нөҥүө ыытан, оскуолаларынан үлэ ыытылла турар. Маны таһынан массовка таҥаһа, костюмернай бөлөх диэн баар. Массовка таҥаһа барыта тигиллэ сылдьар. Сүрүн оруоллары толорооччу, тэрээһиннэргэ кыттааччылар таҥастарын эскизтэрин барытын бигэргэтэн, тигэн саҕалаабыппыт.
Билигин Олоҥхобут ыһыаҕын рекламатыгар күүскэ үлэлэһэн эрэбит. «Саха» көрдөрөр-иһитиннэрэр хампаанньа нөҥүө уонна социальнай ситимнэринэн, улууспут Интэриниэт саайтарыгар, хаһыакка Олоҥхо ыһыаҕын бырагырааматын, күрэхтэр балаһыанньаларын тарҕатыахпыт. Улуустары кытта үлэ ыкса ситимнээхтик бара турар. Улуустартан кэлэн кыттыыны ылыахтаах дэлэгээссийэлэр испииһэктэрэ чопчуланар. Бүгүҥҥү туругунан 35 улуус барыта кэлэн кыттыыны ылабыт диэн бигэргэттилэр. Кыттааччы ахсаана, ханнык күрэххэ кыттара уонна ыалдьыттары көрсүү, түһэрии, аһатыы курдук оробуочай түгэннэр быһаарылла тураллар.
Күрэхтэр балаһыанньалара бигэргэтиллэн, улуустарынан дьаһалталар, култуура уонна духуобунай сайдыы департаменнарынан тарҕана турар. 14 култуурунай куонкурус, ону таһынан спортивнай күрэхтэр бааллар. Күүс-уох, сымса, быһый буолууга уонна ат сүүрдүүтүн күрэҕэ ыытыллыаҕа. Олоҥхо ыһыаҕын сүрүн күрэстэрэ — олоҥхо уонна оһуохай түһүлгэлэрэ. «Олоҥхо ыһыаҕа – үс саха удьуордаах Үөһээ Бүлүүгэ” диэн Саха АССР төрүттэммитэ 100 сылыгар аналлаах «Өрөөбүт уоһу өһүлэн, хоммут уоһу хоҥуннаран» диэн олоҥхону толорууга өрөспүүбүлүкэтээҕи күөн күрэс 5 түһүлгэнэн төрүттэниэ. Биирдиилээн уонна бөлөҕүнэн толоруу диэн баар буолуоҕа. Бастакы түһүлгэҕэ — 7-17 саастаах оҕолор. Иккискэ – 18-35-гэр диэри саастаах ыччат. Үһүскэ — 36-ларыттан үөһэ саастаах улахан дьоҥҥо. 18 сааһыттан үөһэ саастаах дьоҥҥо бөлөҕүнэн толоруу уонна талан ылбыт тиэмэҕэ олоҥхо сюжетынан тута хоһуйан толоруу диэн күрэхтэр баар буолуохтара. Миэстэни таһаарыыга толорооччулар икки бөлөххө араарыллыахтара: бастакы – өрөспүүбүлүкэ таһымыгар миэстэлэспит уонна анал аат иҥэриллибит олоҥхону толорооччулар, иккис – олоҥхону толорууга саҥа холонооччулар. Манна биэс бөлөҕү барытын дьүүллүүр сүбэ туһунан сыаналыаҕа. Олоҥхо күрэҕин түһүлгэлэрэ дьон-сэргэ саамай улахан болҕомтотун ылыаҕа диэн эрэнэбит.
Өссө биир улахан тэрээһиммитинэн оһуохай күрэҕэ буолуоҕа. Олоҥхо уонна оһуохай түһүлгэлэрэ бэс ыйын 19 күнүттэн саҕаланыахтара. Икки аҥаар күн бу түһүлгэлэр тохтоло суох үлэлиэхтээхтэр диэн былаанныыбыт. Манна дьон сылдьыытын, оһуохайы батыһааччылары, олоҥхону истээччилэри тэрийээччилэр хааччыйыахтаахпыт. Оһуохай түһүлгэтигэр биир ураты көрүҥүнэн “Дарханнар Дарханнара” диэн өрөспүүбүлүкэҕэ ыытыллыбыт оһуохай күрэхтэрин Дархан этээччилэрин икки ардыларыгар күөн күрэс баар буолуоҕа. 14 сыл устата Дархан этээччи буолбут этээччилэри дойдуларыттан булан, сибээскэ тахсан, кэпсэтии үлэтин ыыта сылдьабыт. Хомойуох иһин, ким эрэ бу олохтон туораабыт, ким эрэ бу дьарыгын тохтоппут дьон эмиэ бааллар. Ол эрэн, уонча Дархан этээччи баар буолуохтара диэн эрэнэбит. Бу эмиэ биир ураты интэриэһинэй күрэх буолуоҕа.
«Түөлбэ күөлэ холобурдаах, түһүлгэтэ тэрийиэх, тэйдэр тэбэ көтүөх» диэн өрөспүүбүлүкэтээҕи оһуохайдьыттар күрэхтэрин балаһыанньата эмиэ бигэргэммитэ. Орто бөлөххө 14-17 саастаах оҕолор кыттыыны ылыахтара. Эдэр ыччат – 18-35 саастаахтар. Орто көлүөнэ – 36-60 саастаахтар. Аҕам саастаахтарга 60-тан үөһэ саастаахтар күрэхтэһиэхтэрэ. Саҥа саҕалааччылар 36-60 саастаахтарга кыттыахтарын сөп. Уонна саҥа этээччи улуус, эрэгийиэн, өрөспүүбүлүкэ таһымыгар кыттыбатах буолуохтаах диэн ирдэбиллээхпит.
Бу курдук Олоҥхо ыһыаҕыгар бэлэммит тохтоло суох тэтимнээхтик бара турар. Саха АССР төрүттэммитэ 100 сылыгар аналлаах Олоҥхо ыһыаҕын үрдүк таһымнаахтык ыытыахтаахпыт диэн өй-санаа биһиги улуус дьонугар баар. Онон киэҥ далааһыннаах, үгүс элбэх ыалдьыттаах, дириҥ ис хоһоонноох, дьоһун ыһыах буолуоҕа диэн эрэнэбит.
Василий ПРОКОПЬЕВ, Валентина ФИЛИППОВА