САХА СИРЭ. Муус устар 20 күнэ — ULUS.MEDIA. Андрей Борисов Саха сирин омуктарын өйүн-санаатын, дууһатын чөмчүүгүн күөрэччи тутан инники күөҥҥэ илдьэн иһэргэ анаммыт курдук…Мин биир идэлээхтэрим алҕаһааннар кинини Өрөспүүбүлүкэ баһылыгын сүбэһитин курдук дьоҥҥо-сэргэҕэ  билиһиннэрэллэр. Дьиҥинэн  кини, анал балаһыанньа быһыытынан, биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр төрдүс кэрдиискэ тутуллар дуоһунастаах сирэй буолар. Ол иһин Россия тас дойдулары кытта сыһыаннаһыыларыгар, атын эрэгийиэннэри кытта араас өрүттээх хардарыта  сибээстэһиилэри сүрүннээһиҥҥэ, дойду таһымнаах тэрээһиннэри ыытыыга быһаччы үлэлэһэр. Биһиги соторутааҕыта Андрей Саввиһы көрсөммүт  “Олоҥхо уонна искусство Аартыкатааҕы Киинэ” диэн ааттанан тутулла турар култуура саҥа дыбарыаһын туһунан  кэпсииригэр көрдөстүбүт.

— Билигин Кемероваҕа, Владивостокка, Калининградка  уонна  Севастопольга сүүнэкэлээх култуурунай-үөрэтэр бөдөҥ тутуулар ыытыллаллар. Олор биһиэхэ тутуллар “Олоҥхо уонна искусство  Аартыкатааҕы Киинигэр” холоотоххо уонунан төгүл улахаттар. Соторутааҕыта Кемерово уобалаһын губернаторын Сергей Цивилевтыын сэһэргэспитим. Кинилэргэ саҥа комплекстара  110 000 квадратнай  миэтэрэлээх  сиринэн тайаан тутуллар хас да бөдөҥ дыбарыастардаах, дойду улахан архитектордара онно тиийэн үлэлии сылдьаллар. Ол тутуу сыаната, биһиэнинээҕэр уонунан төгүл улахан эбит.  Операларын театра, музейдара, библиотекалара, спорт уонна оҕо сынньалаҥын тэрийэр миэстэлэрэ  эҥин бары онно түмүллэн киирэн үлэлиэхтээхтэр.  “Дьоммут-сэргэбит таас чоҕу эрэ хостоору бу сиргэ кэлбэтэхтэрэ, киһи диэн өй-санаа, дууһа иэйиитэ курдук өйдөбүллэринэн олох олоруохтаах» диир губернатор.  Ол  эрээри, онно: “Театр, музыка, выставкалар баар буолуохтаахтар” диэбит курдук таһымынан толкуйдууллар.

Оттон биһиги култуурабыт таһыма ордук дириҥ силистээх-мутуктаах. Тоҕо диэтэххэ, биһиги култуурабыт киэҥ нэлэмэн  сиринэн тайаан сытар туундараҕа, адаар арҕастаах хайалардаах  Аартыкаҕа олорор былыргы төрүт омуктар баай култуураларын иҥэриммитэ. Үйэлэр түгэхтэриттэн бүөбэйдээн  аҕалбыт олоҥхобут омукпут  дириҥ философиятыгар тирэҕирэр. Ол курдук,  Евразия норуоттарын этническэй култуураларын кытта алтыһан сайдар ураты култуурабыт, кэнэҕэһин даҕаны ыччаттарбытыгар дириҥник иҥэн, күүстээхтик  дьайар култуураны саҥалыы көрөн сайыннарыы хардыылара баар буолуохтара  диэн эрэнэбит.

— Дьэ онон, биһиги холбутугар кыра дэммэт бөдөҥ тутуу туһунан  билиһиннэрэ түс эрэ.

— Биһиэхэ тутуллар Аартыкатааҕы Киин Кемерово тутуутунааҕар үс төгүл кыра сиргэ суоттанар. Олохтоох  омуктар  итэҕэллэрин ҮС КУТУН өйдөбүлүн биэрэн  үрдээн  тахсар ҮС УРАҺА,  эмиэ да Саха сирин чымаан хайаларын өргөстөрүн, эмиэ да  Өлүөнэ очуостарын, искусство, итэҕэл, музыка  Храмнарын курдук, Саха Омук ытык Эбэтэ Сайсары үрдүнэн дьэндэйэн тахсыаҕа. Ити тутуу үөһээ хаттыгаһыгар Саха алааһа чээл күөҕүнэн чэлгийэн былыргы да, аныгы да көстүүлэрин силбээн, дууһаны сынньатар, Сайсары Эбэни уонна киин куораппытын үрдүктэн анаарар кэрэ тэлгэһэбит  буолуоҕа. Онон Омоҕой саҕаттан оһуохайдаммыт, Эллэй саҕаттан ыһыах ыһыллыбыт Ытык Эбэбит Сайсары хонноҕо-быттыга ыраастанан, архитектура саҥа тутууларынан киэргэтиллэн, барыта Айыылары кытта алтыһыллар, Алгыс алкыйыллар Саха  Итэҕэлин  анал  түһүлгэтинэн  буолуоҕа.

Аартыка диэн аан дойдуга киһи олохсуйбут сириттэн саамай тымныылара, ирбэт тоҥноох ураты эйгэлээх дойду буолар. Итиннэ олорор аҕыйах ахсааннаах омуктар кэрэни кэрэхсиир, дууһаларын ыллатар араас хаттыгастаах култуураларын сайыннарар  сорук  турар. Аартыкатааҕы Киин аттыгар 20-тэн тахса тыһыынча ыччат иитиллэр Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет уонна Аартыкатааҕы судаарыстыбаннай агротехнологическай университет бааллар. Билигин  араадьыйа антенналара турар хонуутугар,  хойутун хойут,  атын кэрэхсэбиллээх  култуура-сынньалаҥ   ситимин тутуулара  дьэргэһиэхтэрин сөп. Ити барыта ыччат өбүгэлэрин ытыктыыр, өбүгэ үөрэҕэ үйэтийэр, тылбыт-өспүт, төрүт култуурабыт бөҕөргүүр, омук быһыытынан ордон хаалар түөрэхпитин ууруоҕа.

—Бу тутуу аатыгар даҕаны олоҥхобут (эпос) ураты миэстэҕэ тутуллара ыйыллар. Итини хайдах быһаарыаҥ этэй?

— Аартыкатааҕы Кииҥҥэ Евразия норуоттарын Олоҥхо курдук тылынан уус-уран дьоһун айымньыларын түмэр туспа анал  Киин үлэлиэҕэ. Аартыкатааҕы Киин ОЛОНХО, ТЕАТР, МУЗЫКА диэн  үс куттаах ХРАМ буолуоҕа! Саха норуотун култуурата хас да хаттыгастаах.  Дэлэҕэ даҕаны Былатыан Ойуунускай “Ньургун Боотур” олоҥхотун отут биис ууһун олоҥхотуттан таҥан айан таһаарбыта  диэхтэрэ дуо… Кырдьык даҕаны, бу олоҥхо аан дойду култууратын араас эгэлгэ сүмэтин бэйэтигэр иҥэрбит эбит. Онон Сахабыт сирин култуурата ураты тыйыс айылҕалаах ирбэт тоҥҥо олорор норуоттар элбэх дэгэттээх  култуураларын үйэлэргэ түмэр уонна Евразия норуоттарын култуураларын кытта алтыһан сайдар (геокультурное развитие) ураты кэскиллээх. Ол да иһин биһиэхэ  аан дойдутааҕы  Аартыка култууратын инники күөнүгэр сылдьар, өрө тардар даҕаны кыахтар бааллар. Биһиги култуурабыт Саха сирин омуктарын  дириҥ философиятын нөҥүө тыктарыллан, уһуну-киэҥи анаарар  политикалаах, бараммат баай тирэхтээх!

Улахан омуктар бэйэлэрэ,  биһиги олоҥхобут курдук, үйэлэр түгэхтэриттэн тиийэн   кэлбит тылынан уус-уран бөдөҥ айымньылардаах буолаллар. Ол эрээри, Үөрэҕириигэ, наукаҕа уонна култуураҕа Холбоһуктаах Нациялар тэрилтэлэригэр (ЮНЕСКО)  Бүтүн Россия үрдүнэн икки эрэ айымньы МАТЕРИАЛЬНАЙА СУОХ ШЕДЕВР быһыытынан  билиниллибититтэн  биирдэстэрэ Саха ОЛОҤХОТО  буолар эбээт!

Былатыан Ойуунускай Библияны “дьэбириэйдэр олоҥхолоро” диэн этэн аһарбыттаах буоллаҕына, биһиги олоҥхобут сымара таас тирэҕэ ирбэт тоҥ буолар уонна ити, Ойуунускай очотооҕуга таайтаран эппитинии, ОЛОҤХО диэн итэҕэлбит эйгэтэ буолар. Олоҥхобут Орто Дойдуга киһи-аймах үөскээһинин сактар, шумердар, хуннар саҕанааҕы кэмнэр түгэхтэриттэн уһаарыллан кэлбит омукпут  култуурата, билиҥҥи биһиги сайдыыбыт тирэҕэ буолар  кыахтаах. Аан дойду историятын холумтаныгар уһаарыллыбыт Аартыка норуоттарын баай култууралара, дьэ билигин  кэлэн, олоҕун булар, чэчириир  кэмэ үүннэ.

— Дьэ, аны «искусство» диэн тыл хайдах киирбитин быһаарыахха эрэ.

— Ханнык баҕарар омук култуурата, тыыннаах историята искусство чымаан чыпчаалын таһымыгар тахсарга дьулуһар. Индия, Европа улуу искусстволара бары норуоттар төрүт култуураларыттан иитийэхтэнэн тахсыбыттара. Онон Олоҥхо (эпос)  төрүт, силис, тирэх буолар эбит буоллаҕына ИСКУССТВО чыпчаал, өргөс буолар аналлаах. Ол да иһин саха омук бастакы идэтийбит композитора  Марк Жирков олохтоох омуктар ырыаларын–тойуктарын матыыптарыгар тирэҕирбит музыкаҕа айымньыларын либреттоларын Генрих Литинскэйи кытта Европа музыкатын култууратын кытта алтыһыннарбыттара. Онон бу тутуллар дьоһун уораҕайбыт бэйэбит музыкаҕа култуурабытын Европа уонна аан дойду таһымыгар  таһаарар гына күүһүрдэр, сайыннарар дыбарыаспыт  буолуоҕа. Бэйэтин бириэмэтигэр  Марк Жирков  Литинскэйи кытта национальнай  операны айан хаалларбыттара – бу биһиги култуурабыт сайдыытын ураты суолталаах хардыыта этэ. Билигин биһиги Европа музыкаҕа култууратын баһылаан туран, ону салгыы сайыннаран, төрүт-уус кылыһахпытын, хомуспутун, кырыымпабытын эбэммит бэйэбит искусствобыт ураты үрдэлигэр тахсыахтаахпыт.

— Аны бу дыбарыаспыт ис өттүн, аналын туһунан кэпсии түһүөх эрэ.

-“Олоҥхо, искусство Аартыкатааҕы Киинин” үс ураһатын иһэ үс бөдөҥ саала буолуоҕа. Кинилэр икки ардыларыгар баар атын    саалаларга  дьон араас култуура тэрээһиннэригэр түмсүөхтэрэ. Барыта бу уораҕай тоҕус саалалаах буолуоҕа. Ити саалаларга төгүрүк да, эргиир аҥаара да, судургу да  олорор миэстэлэрэ кэккэлиэхтэрэ, онно биир кэмҥэ түөрт тус-туспа араас бөдөҥ  тэрээһиннэр ыытыллар кыахтаныахтара. Филармония саалата 700 олорор миэстэлээх, акустиката, музыка инструменнарынан хааччыллыыта  Мариинскай театртан уонна Москваҕа баар анал аҕыйах театрдартан итэҕэһэ суох буолуоҕа. Онон барыта бу дьиэ иһигэр биир кэмҥэ 1500 киһи сынньанар, култуура араас салааларын кэрэхсиир, дьарыктанар кыахтаныаҕа.

Аныгы дьон тус-туспа  араас көрүҥнээх информациялары  ылынарга  дьулуһар  уонна олор  киһини салгыппат буолуохтаахтар. Ити аан дойдутааҕы култуура билиҥҥи  ирдэбилэ. Аны итиннэ булгуччу  барыта аныгы саҥа технологиялар туһаныллыбыт буолуохтаахтар.

Тыйыс айылҕалаах Сахабыт сиригэр туохха барытыгар кэмчилээһин, сылааска, сынньалаҥнык сылдьыы улахан суолталааҕа өйдөнөр. Оттон билигин биһиэхэ Дьокуускайбыт араас өттүгэр ыһыллан олорор култуура тутуулара ити  ирдэбиллэргэ эппиэттээбэт буолбуттара, кыччаабыттара , олох ирдэбиллэриттэн хаалан иһэллэрэ көстөн олорор. Ылан көрүҥ, Нуучча театра эргэрдэ, ТЮЗ абаарыйалыыр туруктаах, Өрөспүүбүлүкэбит улахан тэрээһиннэрин, дьону батара сатаан,  “Модун” спорт дьиэтигэр ыыта сатыыбыт. Аартыкатааҕы Киин үлэҕэ киирдэҕинэ итинник кыһалҕаларбыт барыта быһаарыллыахтаахтар. Онуоха эбии култуура эйгэтин аныгы технологиялара, ойуулуур-дьүһүйэр, киэргэтэр көстүүлэрбит  (дизайн, мультимедиа эҥин)    аныгы таһыма киэҥник туһаныллар буоллахтарына сайдыы уонунан сылларыгар эмиэ кэмчилээһин оҥоһулла турара күүтүллэр.

Бастакы ураһаҕа  искусство, театр эйгэтэ киирэн үлэлиэҕэ. Иккис ураһаҕа Саха итэҕэлин Храма — сиэр-туом эйгэтэ сайыннарыллыаҕа. Үһүс ураһаҕа мультимедийнэй искусство саалата, барыта аныгы, саҥа технологиялар эйгэлэрэ олохсуйуохтара. Онно уот-күөс, тыас-уус көмөтүнэн олоҥхобут, остуоруйаларбыт дьоруойдара субу баардыын тыыннанан көстөн кэлэр буолуохтара.

Ону таһынан, бу дыбарыас Сахабыт сиригэр үөскэтиллибит  улуустардааҕы ОЛОҤХО дьиэлэрин ситимин түмэн үлэлиэҕэ. Улуустарга олоҥхо уонна култуура дьиэлэрэ айбыт бастыҥ үлэлэрэ, кэрэхсэбиллээх  тэрээһиннэрэ бу кииҥҥэ кэлэн көрдөрүллэр , сыаналанар, тарҕатыллар буолуохтара. Итинэн Бүтүн Өрөспүүбүлүкэ норуоттарын сомоҕолуур дьоһун эйгэ үөскэтиллиэҕэ. Эмиэ мантан быһа үлэлиир телевидение студията Аартыка омуктарын култууратын ситиһиитин тута эфиргэ таһааран аан дойду да үрдүнэн  сырдатар  кыахтаныаҕа.

Онон култуура араас эйгэтэ дьиэлэнэн-уоттанан кэскиллээхтик сайдалларын таһынан, тоҕус саалалаах киэҥ-куоҥ уораҕай хонноҕор-быттыгар “общественнай эйгэ” диэн ураты суолталаах  дьон сынньанар, өйө-дууһата тугу баҕарарынан дьарыктанар, аһыыр, сылаас, тупсаҕай тэлгэһэлэрэ баар буолуохтара. Ол курдук быыстапкалары көрүөхтэрэ, муусука истиэхтэрэ, киинэ көрүөхтэрэ, библиотекаҕа дьарыктаныахтара. Саха итэҕэлин ХРАМЫГАР киирэн арчыланыахтара. Кыра оҕолорун анал миэстэҕэ иитээччи идэлээх үлэһиттэргэ туттаран баран көҥүл  дьаарбайыахтара,  рестораннарга, кафеларга аһыахтара. Төрдүс этээскэ анал лифтэринэн, эстакадаларынан тахсан «АЛААС” комплекс чээл күөх айылҕатын салгынынан тыыныахтара, Ытык сирбит Сайсары Эбэ күөх чээлэй  кэрэ ньуурун анаарыахтара.

— Судаарыстыба уонна чааһынай тэрилтэ бииргэ үлэлээһинэ диэн өйдөбүлү быһаара түһүөххэ эрэ.

— Маннык ньыманан Россия президенин өйөбүлүнэн, инники этэн аһарбыппыт курдук, түөрт култуурунай-үөрэтэр  кластердар  тутулла туралар. Итиннэ  чааһынай тэрилтэ баантан кредит ылар уонна бэйэтэ тутууну ыытар. Ол курдук, биһиэхэ “Уон сэттис концессионнай хампаанньа” диэн бөдөҥ  тэрилтэтин кытта бииргэ үлэлиир “ВИС” диэн хампаанньа тутууну ыытар. Кинилэр  муҥутуур хаачыстыбалаах үлэни таһынан, уон сылы быһа дыбарыас   ититэр ситимнэрин, араас механизмнарын толору көрөн-истэн, хааччыйан үлэлэтэргэ дуогабардастылар. Онон Өрөспүүбүлүкэ 2030 сылга диэри ити тутуу уонна коммунальнай өҥөлөр ороскуоттарын сыл аайы  бытарытан төлүү олорор кыахтанар (биирдэ ууран биэрбэт). Ол аата Өрөспүүбүлүкэ бюджета, урут ыһыллан олорбут культура тэрилтэлэрин дьиэлэрин сылытыыга, көрүүгэ-истиигэ сыл аайы (10 сыл устата) ыыта олорбут бэйэтин ороскуотун  бу биир дьиэ  хааччыйыытыгар 10 сылы быһа үллэрэн төлүөҕэ уонна түмүгэр  өссө лаппа  кэмчилээһиннээх тахсыаҕа.

Итинник,  экономика саҥа сыһыаннаһыыларын дьон-сэргэ үчүгэйдик  өйдүү илигинэн туһанан, общественнай өйү-санааны  араастаан утарыта туруора сатааччылар бааллар. Оҥорон көрө-көрө: “Оннук ночооттоох , маннык  хабалаҕа киирбиттэр, бюджет үбүн ыскайдыыллар…” диэн социальнай ситимнэргэ араастаан суруйаллар. Култуура элбэх тэрилтэлэрэ  саҥа, аныгы хааччыллыылаах дыбарыаска киирэннэр, уонунан сылларга уруккуларын курдук  “оһохторун оттон сыккыраан олорон”  бүддьүөтү  ночоокко тэбиэхтэрин туһунан санаан да көрбөттөр… Ити эрээри,  Өрөспүүбүлүкэбит Аҕа Баһылыга  Айсен Николаев, хаһан баҕарар, ылсыбыт  дьыалатын тиһэҕэр тириэрдэн баран тэйэр үтүө үгэстээх. Онон бу, Дойду Президенинэн бигэргэтиллибит дьоһун бырайыак олоххо киллэриллиэ диэн бүк эрэнэбин.

— Саҥа дыбарыас үлэҕэ киирдэҕинэ  саҥа соруктар олоххо киирэн барыахтара дии. Дьэ, онно туох-ханнык былааннар баалларый?

— «Аартыкатааҕы Олоҥхо уонна искусство Киинэ”  2024 сыл күһүнүгэр үлэҕэ киллэриллиэхтээх. Биллэн турар, мин  култуура бу улахан тутуутун хаамыытын хонтуруоллаһар эбээһинэстээхпин. Тутуу хара маҥнайгыттан тэтимнээхтик баран испитэ. Ол эрээри,  корановирус дьаҥа сатыылаан,  онно эбии араас санкциялар мэһэйдээннэр, аны ити,  Украина фашизмын, НАТО ааҥнааһынын утары дьайыылар мэһэйдээннэр тутуу бытаара сырытта. Билигин  тутуу сыыйа  лаппа тэтимирэн эрэр.

Билиҥҥэттэн анал специалистары бэлэмниэхпитин наада. Онно бастатан туран, ити айылаах улахан дыбарыаһы көрөн-харайан үлэлэтэр сүүстэн тахса  анал специалистары эрдэттэн үөрэттэрэн бэлэмниирбит наада. Кинилэр, сүнньүнэн, саҥа технологиялары баһылыыр дьон буолуохтаахтар.

Бу дыбарыаспытыгар киирэр  театрдарбыт, филармониябыт, култуура атын да  араас тэрилтэлэрэ үлэлээн барар программаларын оҥоро охсон, Правительствоҕа киллэрэн көмүскээн  үбүн-харчытын быһаартарыахтаахпыт. Саҥа дыбарыаска   тута саҥа премьералары көрдөрөн, сонун тэрээһиннэри ыытан  саҕалыахтаахпыт. Ол курдук, Ойуунускай “Ньургун Боотур”  олоҥхотун хас да жанрдарынан  айан дьоммутугар-сэргэбитигэр  сэҥээрдиэхпит. Билигин операны  туруорбут буоллахпытына, аны  хастыы да көрүҥнээх спектаклларынан, филармонияны кытта туспа айымньы оҥорон, балет көрүҥэр таһааран  көрдөрүөхпүтүн сөп.

Инникитин бу саҥа дыбарыаспытыгар  Театральнай олимпиада—бөдөҥ аан дойдутааҕы фестивалын  да тэрийиэхпитин сөп. Маннык Театральнай олимпиада 1993 сыллаахха аан дойдуга киэҥник биллибит театр режиссера  грек Теодорос Терзопулос көҕүлээһининэн тэриллибитэ. Кини былырыын Саха сиригэр ыытыллыбыт Россия  национальнай театрдарын бастакы конгреһыгар ыалдьыт быһыытынан кэлэ сылдьан улаханнык сэҥээрэн барбыта. Онон биһиги ЮНЕСКО-нан билиниллибит ОЛОҤХО курдук материальнайа суох культура шедеврдээх Өрөспүүбүлүкэ “ЮНЕСКО шедеврдэрин ОЛОҤХО дойдутугар көрсүһүүлэрэ” диэн ааттаан аан дойдутааҕы фестивалы тэрийэн ыытарбыт тоҕо сатаммат буолуоҕай! Онон  “Аартыкатааҕы ОЛОҤХО уонна искусство Киинэ” буолар дыбарыаспыт Саха омук аан дойдутааҕы  аныгы сайдыылаах култууратын  таһымыгар тахсар кыахтарбытын үөскэтиэҕэ.

Араас дойдулар уонна омуктар үйэлэр түгэхтэриттэн иитийэхтэнэн кэлбит ураты култууралара сайыннарыллан, холобура, Олоҥхо нөҥүө тыктарыллан, дириҥ  философияланан, сонун өйүнэн-санаанан (идеологияланан) кынаттанан сайыннарыллар, салайыллар дьоһуннаах оруоллаах Анал Киин буолар да суолталаныаҕа. Европа култууратын кытта дьүөрэлэһэн, Аартыка киэҥ эйгэтин омуктарын култууратын  кытары түмэн, араас  дойдулар судаарыстыбаларын кытта эҥэрдэһэр ураты үрдүк  аналы да сүгэр дьоһун тэрилтэ буолар  кыахтаныаҕа.

Николай Крылов, суруналыыс

“Илин” сурунаал, 1 №-рэ, 2023 сыл, стр.1-5.